Agamemnon (1879)

Okręty typu "AGAMEMNON" były mniejszą wersją HMS "INFLEXIBLE". W projekcie nadzorowanym przez Nathaniela Barnaby'ego wprowadzono zmiany zmniejszające zanurzenie, tak aby można wykorzystać okręty tego typu na Bałtyku oraz Morzu Czarnym, przeciwko Rosji. Okręty te zakończyły w Royal Navy erę masztowych pancerników wieżowych.

Kraj: Wielka Brytania klasa: pancernik wieżowy (pancerny okręt wieżowy)	Specyfikacja Dane taktyczno-techniczne Projekt Konstrukcja Służba Galeria

Specyfikacja

Dane taktyczno-techniczne

Wymiary:

Napęd:

Opancerzenie:

Uzbrojenie:

Ludzie:

Projekt

Okręty typu "AGAMEMNON" były mniejszymi, i przede wszystkim tańszymi wersjami HMS "INFLEXIBLE". Były ostatnimi z wielkich okrętów Royal Navy niosącymi działa ładowane odprzodowo jako artylerię główną, jak również pierwszymi, w odniesieniu do których zastosowano pojęcie artylerii pomocniczej, wspomagającej artylerię główną w walce przeciwko mniejszymi jednostkami oraz niszczącymi nieopancerzone struktury na okrętach pancernych przeciwnika. Na nich również zakończyła się w brytyjskiej marynarce wojennej era masztowych pancerników wieżowych.

Historia okrętów typu "AGAMEMNON" rozpoczęła się dość prozaicznie, od notatki Barnaby'ego do jego podwładnego Henry'ego Dunna (Barnaby to Dunn, Ship for Home Defence, 9 luty 1875 r.), w której prosił go o "przygotowanie szkicu dla okrętu w typie "INFLEXIBLE" z czterema działami o wadze 38 ton umieszczonymi w barbetach, pancerzem o grubości 18 cali, 600 tonami węgla, zanurzeniem 20 stóp i prędkością 13 węzłów". Barbeta była francuską innowacją, popularną w przypadku montażu ciężkich dział na pancernikach tej marynarki. W porównaniu do wieży, była wzorem prostoty. Zamiast ciężko opancerzonej obudowy obejmującej działo zamontowane na platformie obrotowej, barbeta była pancerną rurą lub wieżą. Tylko działo było zamocowane na platformie obrotowej. Barbeta oferowała niewielką ochronę załodze działa, ale brak ciężkiej wieży, a także fakt, że platforma obrotowa i mechanizm barbety były lżejsze i bardziej zwarte, oznaczały znaczną oszczędność wagi, co było ważne dla dział zamontowanych wysoko nad linią wody, gdzie mogły poważnie zagrażać stabilności okrętu o umiarkowanych wymiarach. Jednakże, przy pierwszym spojrzeniu instrukcje Barnaby'ego wydawały się sprzeczne; "INFLEXIBLE" nie był ostatecznie okrętem z barbetami, a kilka zdań później D.N.C. odnosił się do "wież" zamiast barbet. Kontekst jednak nie pozostawia wątpliwości, że miał na myśli zamontowanie barbet na kadłubie wyposażonym w cytadelę pancerną, podobnie jak w przypadku "INFLEXIBLE", "wieże [czyli barbety] mają być cztery [każda z pojedynczym działem] zamocowane podobnie jak w [pancerniku z barbetami] "TEMERAIRE" i mają zostać posadowione tylko 6 stóp nad pokładem". Najważniejsze może być to, że Barnaby poinformował Dunna, że okręt ma być zaprojektowany do "obrony wewnętrznej" i "wyporność nie powinna przekraczać 7000 ton". Notatka Barnaby'ego nie daje żadnych wskazówek, czy działał z własnej inicjatywy czy z inspiracji kontrolera Williama Houstona Stewarta, choć standardowa procedura Admiralicji wskazywałaby na to drugie. Bez względu na to, z innych dokumentów wynika, że Zarząd - Pierwszy Lord George Ward Hunt, Pierwszy Lord Morski Alexander Milne, Drugi Lord Morski Geoffrey Phipps i Młodszy Lord Morski Gilford - jeszcze nie wyraził swoich opinii na temat projektu. Również jasne jest, że niezależnie od kogo wyszła inicjatywa, projekt opisany przez Barnaby'ego był radykalnie inny od "INFLEXIBLE", nawet jeśli miał zakładać montowanie wież zamiast barbet. Przede wszystkim miały być cztery platformy działowe, a nie dwie, każda umieszczona w rogu cytadeli pancernej. Układ ten był faktycznie uderzająco podobny do francuskich pancerników typu "OCÉAN", których budowa rozpoczęła się w latach 60. XIX wieku i zostały ukończone między 1870 a 1875 rokiem. D.N.O. Astley Cooper Key przedstawił Zarządowi opis francuskiego projektu w czerwcu 1867 roku ("Report on Foreign and English Guns", 13 czerwca 1867 r.), zauważając, że "główną cechą tego okrętu są cztery platformy działowe na pokładzie górnym - dwie po każdej stronie przed i za masztem głównym - każda częściowo wystająca poza burtę okrętu" przystosowane do ognia wzdłuż osi kadłuba. Główną różnicą między francuskimi okrętami, a projektem opisanym przez Barnaby'ego było to, że te pierwsze były wysokoburtowymi okrętami krążowniczymi, a nie okrętami przeznaczonymi do działań przybrzeżnych. Francuskie okręty jednak nie odniosły sukcesu w swojej roli; nacisk Barnaby'ego na wysokość platform barbetowych nad pokładem (zakładane 1,83 m (6 ft) było to bardzo niewiele, na tyle nisko, że załogi byłyby narażone na ogień z góry, gdyby taki okręt był używany przeciwko fortyfikacjom brzegowym), prawdopodobnie był związany z niewystarczającą stabilnością francuskich okrętów, o czym było wiadomo od jakiegoś czasu, gdyż jeden pancerników typu "OCÉAN" był gotowy już w 1870 r., a więc pięć lat przed opisywanymi wydarzeniami. Wysokość metacentryczna tych francuskich pancerników wynosiła mniej niż 0,76 m (2½ ft), a opancerzenie barbet zostało ostatecznie częściowo usunięte w celu zmniejszenia wysoko położonych mas i poprawy stabilności.

Jednak pomysły Barnaby'ego nigdy nie wyszły poza etap wstępnych szkiców. W następnym miesiącu Pierwszy Lord Morski Alexander Milne sporządził pierwszą z dwóch notatek ("New Class of Ship to be laid down to add to the Iron clad Fleet", marzec 1875 r.), w których opisał swoje koncepcje budowy nowego pancernika. Milne przyjął rozmiar przewidywanej artylerii głównej okrętu jako zasadnicze kryterium, wokół którego opracował swoją koncepcję projektu. Stanowczo stwierdził, że "typ okrętu będzie zależał od wielkości działa, które powinno posiadać największą siłę penetracyjną". Pierwszy Lord Morski założył, że najcięższe działo tego typu, o wadze 38 ton (o kalibrze 315,5 mm (12½ in)), "jako że może być obsługiwane tylko w wieży obrotowej, konieczne jest przyjęcie okrętu z wieżą jako nowego typu do budowy". Ścisłe mówiąc, Milne nie miał racji - nie było żadnego przekonującego powodu, dla którego działa o wadze 38 ton nie mogłyby być zamontowane w barbetach, pod warunkiem że barbeta była wystarczająco duża, aby pomieścić mocowania i mechanizmy samych armat. Jednak nawet nie zagłębiając się w dywagacje techniczne, Milne mimo wszystko był gorącym zwolennikiem wież, zdecydowanie preferując typ okrętu, dla którego byłyby znacznie lepsze od otwartych barbet. "Dla obrony kraju" - stwierdził - "i operacji na Morzu Śródziemnym, a także dla Specjalnej Służby (Special Service) , moc okrętu, z uwagi na posiadanie najcięższych dział", plus "pancerz tak ciężki, jak to możliwe, według ustaleń Konstruktorów", wymagała wieży. Dlatego sugerował, że nowy okręt powinien "nieco przypominać "FURY" [czyli "DREADNOUGHT"] lub "INFLEXIBLE". Milne nie pozostawił również wątpliwości, że ten projekt miał służyć operacjom przybrzeżnym, zarówno ofensywnym, jak i defensywnym, określając, że "zanurzenie okrętu nie powinno przekraczać 22 stóp [i] byłoby wskazane, aby było mniejsze, jeśli to byłoby praktycznie wykonalne". W notatce znalazło się również kilka innych zaleceń. "Prędkość", oznajmił Pierwszy Lord, "nie powinna być niższa niż 13 węzłów", a duża pojemność bunkrów węglowych była "koniecznością", choć utrzymywał również, że okręt powinien "mieć dwa maszty z marslami jako żaglami stabilizującymi na wzburzonym morzu, aby ograniczyć nadmierny ruch". Ostatnią, ale na pewno nie najmniej ważną opinią Milne'a było to, że "im krótszy okręt, tym bardziej satysfakcjonujący będzie dla każdego celu wojny morskiej". Z zachowanych dowodów wynika, że po memorandum Milne'a przygotowano dwa projekty. Nie jest jasne, kto oprócz Houstona Stewarta popierał projekt okrętu z barbetami, ale pomysł takiego rozwiązania został również przeforsowany do dalszego rozważenia. W czerwcu departament konstruktorów dostarczył Barnabemu szkice i szczegóły dwóch projektów (jednego z wykorzystaniem wież, drugiego z barbetami), które zostały zestawione w porównaniu do "TEMERAIRE". Ponownie, oba projekty były jasno określane jako "Home Defence Ship", czyli miały służyć operacjom przybrzeżnym.

Układ barbetowy czterech pojedynczo zamontowanych dział na rogach cytadeli pancernej stawiał go w niekorzystnej sytuacji zarówno pod względem wagi salwy burtowej, jak i ognia w osi kadłuba; przesunięte wieże "INFLEXIBLE" teoretycznie umożliwiały użycie wszystkich czterech ciężkich dział zarówno w kierunku bezpośrednio na dziób, jak i na rufe, jak również na boki. Tylko połowa dział okrętu barbetowego Barnaby'ego mogła być obsługiwana w znakomitej większości kierunków, jedyna jego przewaga występowała w niewielkim zakresie przypadków, kiedy trzy działa mogły być obsługiwane na ćwiartkach (w niewielkim zakresie kątowym około 35-55 stopni od osi kadłuba), w przeciwieństwie do dwóch na "INFLEXIBLE". Te różnice, w połączeniu z szacunkami kosztowymi Konstruktora, który określił kwotę 361 000 funtów szterlingów dla okrętu z wieżą i 369 000 funtów szterlingów dla okrętu barbetowego (383 700 funtów szterlingów, jeśli dodano maszty i żagle), wraz z jednoznacznym określeniem preferencji Pierwszego Lorda Morskiego, prawdopodobnie podyktowała decyzję Rady w czerwcu 1875 roku o wyborze projektu z wieżą. Biuro konstrukcyjne otrzymało polecenie opracowania pełnego szkicu i szczegółów, które zostały zatwierdzone przez Radę 13 października. Projekt odbiegał od niektórych kryteriów ustalonych po raz pierwszy w lutym; przede wszystkim wyporność wzrosła z 7000 do prawie 9000 ts. Jednak fundamentalny cel i przeznaczenie okrętu - "Home Defence Ship" - nie uległ zmianie.

Dodatkowo narastały kontrowersje dotyczące uzbrojenia głównego. Mimo wielu przesłanek wskazujących na rychły kres dział ładowanych odprzodowo, Royal Navy zachowała tego typu działa przez późne lata 70. i w latach 80., chociaż po 1872 roku stopniowo traciły one na rzecz konkurencyjnych systemów. Pomimo konserwatyzmu przejawionego w rekomendacjach Coopera Keya, decyzji Komisji Childersa o niezatwierdzaniu eksperymentów z działami odtylcowymi w 1868 roku i kontynuowanego stosowania systemu ładowania odprzodowego w Woolwich przez całe lata 70., Admiralicja praktycznie nie miała kontroli nad rodzajem dział zamontowanych na okrętach wojennych Jej Królewskiej Mości. Przed rokiem 1856 Biuro Artylerii Marynarki Wojennej (Bureau of Ordnance) było odpowiedzialne za projektowanie broni znajdującej się w służbie, ale ten departament został zlikwidowany w ramach reform po wstydliwym występie Wielkiej Brytanii w wojnie krymskiej. Po jego likwidacji, wyłączną odpowiedzialność za uzbrojenie zarówno dla służby lądowej jak i morskiej powierzono Departamentowi Artylerii (Ordnance Department), który podlegał jedynie Ministerstwu Wojny (War Office). Ta konsolidacja być może była wczesnym podejściem do unifikacji wyposażenia używanego przez Armię i Marynarkę, ale jej konsekwencje były katastrofalne dla tej ostatniej. Admiralicja nie pozostawała ślepa na rosnący niższy priorytet dla uzbrojenia Marynarki od połowy lat 70. Jej departamenty które kompetencyjnie miały do czynienia z uzbrojeniem, były w pełni świadome pogarszającej się sytuacji. W czerwcu 1877 roku Departament Konstrukcji (Constructor’s Department) otwarcie przyznał (Remarks of Constructor’s Department on Report from Foreign Office to Admiralty, 26 czerwca 1877) , że "niemieckie działo 10,3 cala jest znacznie lepsze od naszego działa 11 cali o masie 25 ton" i że "nowe niemieckie działo 17 cm [6,6-calowe według nomenklatury brytyjskiej] jest... znacznie lepsze od naszego działa 6,5 tony o kalibrze 7 cali". W listopadzie tego samego roku brytyjski attaché morski we Francji, Captain Nicholson donosił (Foreign Office to Admiralty, 15 listopad 1877), że "można powiedzieć, że Anglicy mają mocniejsze i lepiej opancerzone okręty, ale Francuzi mają silniejsze działa". Zarówno Kontroler William Houston Stewart, jak i Dyrektor ds. Konstrukcji Okrętów (D.N.C.) Nathaniel Barnaby zgadzali się z oceną Nicholsona. Admiralicja doskonale zdawała sobie sprawę z pogarszającej się sytuacji w zakresie uzbrojenia, ale nie mogła przekonać Departamentu Artylerii do zajęcia się tym w konstruktywny sposób.

Wśród dokumentów dotyczących pancerników "AJAX" i "AGAMEMNON" znajduje się niezwykły dokument zatytułowany "Streszczenie korespondencji dotyczącej uzbrojenia typu "AJAX", "COLOSSUS" i "EDINBURGH" (dawniej "MAJESTIC") oraz produkcji itp. 43-tonowego działa odtylcowego" ( Precis of Correspondence relative to the Armament of the Ajax, Colossus and Edinburgh (late Majestic) class and the Manufacture &c of the 43-ton Breech-loading Gun, 1882), który obrazowo ilustruje trudności, jakie towarzyszyły procesowi zamówienia nowego ciężkiego działa morskiego. Proces ten trwał ponad cztery lata. W sierpniu 1878 roku Sir William Armstrong zgłosił się do Admiralicji z detalami "wyników niedawno przeprowadzonych eksperymentów z produkcją ciężkich dział w Elswick [huta firmy], dzięki którym uzyskano znacznie większy efekt przy zmniejszonej wadze dział". Działo odtylcowe kalibru 203 mm (8 in) Armstronga osiągnęło prędkość wylotową 2116 ft/s, co stanowiło znaczny postęp, biorąc pod uwagę, że prędkość wylotowa działa odprzodowego o podobnym kalibrze z Woolwich wynosiła tylko 1413 ft/s. Armstrong dodał, że "działo kalibru 12 cali o wadze 40 ton jest w trakcie produkcji i oczekuje się, że będzie miało moc penetracyjną równą nowemu [odprzodowemu] działu 80-tonowemu", a "przyjęcie dział tego nowego typu znacznie zwiększyłoby siłę istniejących okrętów i znacznie zmniejszyłoby rozmiar przyszłych jednostek w stosunku do siły uzbrojenia". Ostatecznie, baron uzbrojenia wyraził opinię, że "kwestia działa odtylcowego sama się narzuca" i uprzejmie "oferuje wszelką pomoc ze strony swojej firmy w prowadzeniu odpowiednich badań".

Zarząd W.H. Smith'a wyraził natychmiastowe zainteresowanie. 10 września 1878 r. firma Armstronga została zapytana o swoją opinię na temat możliwości zmiany wież pancerników "AJAX" i "AGAMEMNON", które wtedy były w trakcie budowy, "w celu uzyskania istotnej przewagi w zakresie uzbrojenia lub sposobie montażu i obsługi". Odpowiedź Armstronga była optymistyczna, wyraził pozytywna opinię na temat tego, "że uzbrojenie "AJAX" i "AGAMEMNON" można by zmienić na korzyść". Jednak na początku października, gdy Ministerstwo Wojny otrzymało tę korespondencję, Admiralicja została poinformowana, że Departament Artylerii podejmie się dostarczenia ulepszonego działa, "jeśli ich Lordostwo przedstawi swoje wymagania". Ta oferta nie została dobrze przyjęta przez Admiralicję, zwłaszcza gdy dowiedziano się, że działo oferowane przez Departament Artylerii zostało już wcześniej odrzucone przez D.N.O. Richarda Vesey Hamiltona jako "zbyt długie dla celów morskich". W wyniku tych niekonkluzywnych negocjacji "Departament Wojny zrezygnował z tego zapytania" pod koniec 1878 roku. Podmiana dział pancerników "AJAX" i "AGAMEMNON" była przedmiotem debaty w Admiralicji przez dwa miesiące. Barnaby i Vesey Hamilton opowiadali się za testowaniem dział ładowanych odtylcowo, a Houston Stewart był ich stanowczym zwolennikiem, ale sir George Wellesley i sir Arthur Hood, odpowiednio Pierwszy i Drugi Lord Morski, preferowali 38-tonowe działo ładowane od wylotu lufy. Dopiero 23 grudnia Pierwszy Lord Smith rozstrzygnął tę kwestię , postanawiając, że "nie jest gotów dłużej opóźniać tych okrętów" podczas gdy dyskutowano o ich uzbrojeniu. Dodał jeszcze, że "podmiana na dłuższe działa ładowane odtylcowo, lub ładowane spoza wieży... wiąże się z ważnymi kwestiami, które nie mogą być pochopnie rozstrzygnięte, a długie działa nie są jeszcze wykonane i przetestowane. Okręty muszą być ukończone z myślą o dziale o wadze 38 ton, tak jak jest teraz". To zakończyło sprawę dotyczącą okrętów, które były wówczas w trakcie budowy.

Powstałe pancerniki ostatecznie okazały się chyba najbardziej krytykowanymi spośród wszystkich projektów, które nadzorował Barnaby. Oscar Parkes w swojej książce "British Battleships" zauważa, że Marynarka była "obciążona tymi dwoma nieudanymi parowcami, które zaliczają się do tej grupy projektów, które nigdy nie wywołały dobrego słowa nawet od osób odpowiedzialnych za ich zbudowanie". Tak zauważalna była ich słaba dzielność morska, że podczas Rewii Morskiej z okazji jubileuszu królowej Wiktorii w 1887 roku, reporter gazety Standard donosił: "kapryśny "AJAX"... czasami wyskakiwał z linii, robiąc szeroki łuk". Podczas "złej pogody uważano, że nie są godnymi towarzyszami eskadry na morzu i odpowiednio na to reagowano najczęściej używanym sygnałem był - "zajmij pozycję na horyzoncie". Dla Parkesa i innych krytyków nie ma wątpliwości, kogo obwiniać za ten niefortunny rezultat. Barnaby był w dużej mierze odpowiedzialny za zaprojektowanie "dwóch najbardziej niezadowalających okrętów bojowych, jakie kiedykolwiek zostały zbudowane dla Królewskiej Marynarki Wojennej". Jednakże jest jasne, że D.N.C. pierwotnie przewidywał zupełnie inny okręt niż ten, który ostatecznie powstał. "AJAX" i "AGAMEMNON" nie były jego tworami, lecz Milne'a. Główną wadą tych jednostek była ich znikoma dzielność morska, która była bezpośrednią konsekwencją ich rozmiarów: "mając proporcjonalnie dużą szerokość i umiarkowany zanurzenie, a także bardzo płaskie dno i pełne linie, zachowywały się bardziej jak tace niż okręty". Te cechy były nieuniknionym rezultatem nacisku Milne'a, że "zanurzenie nie powinno przekraczać 22 stóp" i "im krótszy okręt, tym bardziej satysfakcjonujący będzie dla każdego celu wojny morskiej". Poprzeczne kształty kadłuba okrętów były zgodne z wymaganiami przedstawionymi w jego notatkach z marca i kwietnia 1875 roku. Wiadomo również, że okręt przenoszący działa o wadze 38 ton w wieżach i chroniony przez "pancerz tak ciężki, jak to możliwe, według ustaleń Konstruktorów", musiał mieć dużą szerokość oraz pełne linie w celu zapewnienia wymaganej stabilności, aby udźwignąć taki ładunek, zwłaszcza na tak krótkim i płytkim kadłubie. "AJAX" i "AGAMEMNON" były ponadto wprost próbami umieszczenia pierwszorzędnej artylerii i najlepszej możliwej ochrony na kadłuby okrętów z założenia przeznaczonych do obrony wybrzeża, co znacząco przyczyniło się do ich niezadowalającej dzielności morskiej. Wciśnięcie istotnych cech pancernika "INFLEXIBLE" na okręt o ponad 3000 ton mniejszy, 40 stóp krótszy i o 2,5 stopy mniejszym zanurzeniu, było praktycznie gwarancją wielu wad projektu. Okręt barbetowy Barnaby'ego mógłby okazać się równie mało udany, gdyby był obciążony tymi samymi problemami, ale przynajmniej byłby jego własnym projektem, natomiast w rzeczywistości był surowo krytykowany za projekt, nad którym w sumie miał niewielką kontrolę.

Konstrukcja

Służba

Galeria

Źródła:
- Roger Chesneau, Eugene M. Kolesnik, eds. (1979). Conway's All the World's Fighting Ships 1860–1905. Greenwich: Conway Maritime Press.
- Dawid Lyon, Rif Winfield (2004). The Sail & Steam Navy List. All the ships of the Royal Navy 1815 - 1889. Chatham Publishing.
- Rif Winfield (2014). British Warship of the Age of Sail 1817 - 1863. Seaforth Publishing.
- Wikipedia, The Dreadnought Project oraz inne strony internetowe.