Eksperymentalny niszczyciel o napędzie turbinowym HMS "VELOX" został zbudowany w stoczni Hawthorn Leslie & Co. w Newcastle upon Tyne na prywatne zamówienie firmy Parsons Marine Steam Turbine Company. Został zakupiony w maju 1902 r. przez Admiralicję i od innych wczesnych okrętów turbinowych odróżniał się zastosowaniem dodatkowo niewielkich, tradycyjnych silników parowych potrójnego rozprężania do osiągnięcia prędkości krążowniczych.
| Kraj: Wielka Brytania klasa: niszczyciele |
Specyfikacja
| Nazwa okrętu | Stocznia | Położenie stępki | Wodowanie | Ukończenie budowy | Los okrętu |
| VELOX (ex. PYTHON) | Hawthorn DYd | 10.04.1901 | 11.02.1902 | ?.02.1904 | Zatonął na minie w 1915 r. |
Dane taktyczno-techniczne
Wymiary:
| Wyporność pełna | 462 t. (spotyka się również 445 t. wg. "Steam Ships of England (lipiec 1904)" |
| Wyporność normalna | 400 t. |
| Długość całkowita | 65,53 m (215 ft 0 in) |
| Długość pomiędzy pionami | 64,02 m (210 ft 0 3/8 in) |
| Szerokość | 6,41 m (21 ft 0 3/8 in) |
| Głębokość | 3,98 m (13 ft 0½ in) |
| Zanurzenie | 1,80 m (5 ft 11 in) do 2,74 m (9 ft 0 in) |
Napęd:
| Maszyny | Cztery turbiny parowe Parsons; 2 silniki parowe typu TE; 4 kotły wodnorurkowe firmy Yarrow; 12 śrub |
| Moc indykowana | 8000 ihp (turbiny) + 300 ihp (maszyny parowe TE) |
| Prędkość | 33 węzły |
| Paliwo | od 40 t. do 85 t. |
| Zasięg | 1175 mil morskich przy prędkości 13 węzłów |
Opancerzenie:
| Brak |
Uzbrojenie:
| Początkowe | 1 działo 76 mm (3 in) 12-funtowe (12 pdr) 12 cwt QF; 5 dział 57 mm (2,24 in) 6-funtowych (6 pdr) 8 cwt QF; 2 wyrzutnie torped 450 mm (17,72 in) |
Ludzie:
| Załoga | 63 oficerów i marynarzy |
Projekt
W trwającym wyścigu zbrojeń morskich brytyjska Royal Navy zaczęła poszukiwać możliwości zapewnienia swym niszczycielom przewagi prędkości nad torpedowcami najgroźniejszego wówczas rywala na morzu: francuskiej Marine Nationale. Pod koniec XIX wieku okręty rozwijającej się klasy niszczycieli napędzane były maszynami parowymi potrójnego rozprężania, które pozwalały tym jednostkom uzyskać prędkość maksymalną w granicach 30 węzłów. W programie rozbudowy floty 1896 – 1897 Programme znalazło się zamówienie na trzy eksperymentalne jednostki, mające osiągać prędkość 33 węzłów. Były to HMS "ALBATROSS” ze stoczni Thornycroft & Co., HMS "EXPRESS" z Laird, Son & Co. (obecnie Cammell Laird) oraz HMS "ARAB" ze stoczni J & G Thomson. Żaden z nich nie osiągnął jednak na próbach morskich prędkości przekraczającej 31,5 węzła i stawało się jasne, że maszyny parowe osiągnęły kres swoich możliwości i dalsze zwiększanie możliwości bojowych okrętów związane będzie ze znalezieniem wydajniejszego napędu.
26 czerwca 1897 roku, podczas rewii morskiej z okazji diamentowego jubileuszu królowej Wiktorii na redzie Spithead, miał miejsce spektakularny debiut turbiny parowej. Zbudowany i dowodzony osobiście przez ich konstruktora Charlesa Parsonsa 103-stopowy jacht "TURBINIA" wpłynął pomiędzy paradujące okręty Royal Navy, zaś wysłane dla jego pochwycenia jednostki nie były w stanie doścignąć osiągającego prędkość 34 węzłów statku. Pokaz ten, po cichu wspierany przez głównego konstruktora floty (Director of Naval Construction, był to najwyższy cywilny urzędnik Admiralicji), udowodnił możliwość praktycznego zastosowania turbin parowych. 12 stycznia 1898 r. firma Parsons Marine Steam Turbine Co Ltd. złożyła ofertę dla Admiralicji, ta z kolei pod wrażeniem pokazu złożyła zamówienie 4 marca 1898 r. eksperymentalnego niszczyciela wyposażonego w nowy rodzaj napędu. W efekcie powstał niszczyciel HMS "VIPER". Wkrótce potem stocznia koncernu Armstronga rozpoczęła spekulacyjną budowę kolejnej jednostki napędzanej turbinami parowymi, późniejszego niszczyciela HMS "COBRA".
Wkrótce po wprowadzeniu do służby w Royal Navy pierwszych eksperymentalnych niszczycieli z napędem turbinowym: HMS "VIPER" i HMS "COBRA", Admiralicja zdecydowała się zamówić kolejny, zbliżony okręt, przeznaczony do dalszych badań właściwości nowego napędu. Podobnie jak w przypadku HMS "VIPER", zamówienie złożono w Parsons Marine Steam Co., firmie konstruktora pierwszych turbin parowych, Charlesa Parsonsa, która zleciła budowę okrętu stoczni Hawthorn Leslie & Co. w Newcastle upon Tyne.
Początkowo, aby zmniejszyć niskie zużycie paliwa, Parsons zaproponował dodanie do turbin małych, tradycyjnych silników tłokowych, które miałyby pracować przy prędkościach krążowniczych. Konstruktor zaprezentował model tego układu Admiralicji, a w lipcu 1901 r. oficjalnie zaproponował mu niszczyciel wykorzystujący ten model napędu. Kadłub i wyposażenie byłyby podobne jak w HMS "VIPER", jedynie kotły byłyby nieco mniejsze. Gwarantowana prędkość wynosiła trzydzieści dwa węzły (Parsons oczekiwał trzydziestu trzech węzłów), oraz średnią wyporniść około 350 ton. Przy 13 węzłach zużycie paliwa wynosiłoby 10 cwt / godzinę. Kilka dni później Parsons zaoferował również turbinową wersję niszczycieli 30-węzłowych. Ostatecznie jednak E-in-C zakwestionowało komplikacje związane z dodawaniem silników tłokowych. Mimo to, 10 kwietnia 1901 r. Parsons rozpoczął budowę niszczyciela, (pierwotnie nazwanego "PYTHON"), którego kadłub zlecił Hawthorn Leslie, jako prywatną inwestycję. Nastąpiło to jeszcze przed utratą pozostałych niszczycieli turbinowych w wypadkach. W projekcie zasosowano dodatkowo dwa silniki potrójnego rozpężania o mocy po 150 ihp do osiągania prędkości krążowniczej.
Obydwa eksperymentalne niszczyciele turbinowe zostały utracone (w okolicznościach, w których eksperymentalny napęd nie odegrał żadnej roli). W październiku 1901 r. First Lord nakazał zamówienie kolejnych okrętów do testowania napędu turbinowego gdyż Royal Navy była bardzo zainteresowana tym rodzajem napędu, a nie miała obiektów do doświadczeń. Kontroler wymienił cztery kategorie, w jakich miały zostać zamówione doświadczalne okręty z napędem turbinowym. Po pierwsze Royal Navy może kupić od Parsons budowany prywatnie niszczyciel z napędem turbinowym pod warunkiem, że będzie gotowy do marca 1902 r. Po drugie rozważano zamówienie dwóch nowych niszczycieli serii "RIVER" wyposażonych w silniki turbinowe. Oprócz tego rozważano zamówienie krążownika trzeciej klasy i torpedowca, oczywiście z napędem turbinowym.
Ostatecznie zdecydowano się zakupić niszczyciel budowany w Hawthorn dla Parsons. Okręt był potrzebny Admiralicji do przeprowadzenia jak najszybciej prób napędu, gdyż jednocześnie projektowano i budowano nowy krążownik trzeciej klasy (HMS "AMETYST") i nowy niszczyciel serii "RIVER" (HMS "EDEN"). 6 listopada Admiralicja wystosowała do Parsons zapytanie o szczegóły konstrukcji, najwcześniejszą możliwą datę zakończenia okrętu i najniższą możliwą cenę. Negocjacje trwały do maja 1902 r. Ostatecznie negocjacje zakończyły się sukcesem ale zmieniono nazwę "PYTHON" , gdyż po wypadkach obydwu, również noszących nazwy pochodzące od węży, wcześniejszych okrętów, postanowiono zmienić ją na "VELOX". Nazwa ta została użyta po raz pierwszy w historii Royal Navy.
Krótka służba poprzedników pozwoliła jednak zebrać pewne doświadczenia dotyczące instalowania turbin parowych na okrętach wojennych. Do podstawowych zalet należały: łatwość uzyskiwania dużych prędkości, niskie wibracje i małe rozmiary maszyn; zaś do wad ich nieekonomiczność przy prędkościach marszowych oraz niemożność zastosowania turbin do biegu wstecznego. Na HMS "VELOX" postanowiono zaradzić temu przez instalację obok turbin parowych dwóch maszyn parowych potrójnego rozprężania, napędzających wewnętrzne wały napędowe. Miały one pracować podczas pływania z niskimi prędkościami i do tyłu. Rozwiązanie to okazało się chybione: ekonomiczność niszczyciela nie poprawiła się zarówno w zakresie wysokich jak i niskich prędkości.
Konstrukcja
Kadłub
Wyporność pełna wynosiła 462 t., natomiast długość całkowita 65,53 m (215 ft 0 in). Szerokość liczyła 6,41 m (21 ft 0 3/8 in) natomiast zanurzenie wynosiło od 1,80 m (5 ft 11 in) do 2,74 m (9 ft 0 in). Konstrukcja bazowała na wcześniejszym niszczycielu z napędem turbinowym HMS "VIPER". Kadłub okrętu był wykonany ze stali. Podobnie jak u nieszczycieli 30-węzłowych okręt miał zakryty dziób, ukształtowany na podobieństwo skorupy żółwia (ang. "turtleback"), miał on ułatwić omywanie kadłuba przez fale przy dużej prędkości. W części dziobowej znajdowało się odkryte stanowisko działa 12-funtowego, które w dużym stopniu było zintegrowane z niewielkim mostkiem (stanowiskiem dowodzenia). Powodowało to pewne problemy (głównie dlatego, iż dla wygody oficerowie używali platformy działa jako mostka, zamiast używac stanowiska pod nią) i w późniejszych, większych konstrukcjach odseparowano te dwa elementy.
Okręt posiadał kilka nowatorskich rozwiązań oprócz napędu. Jednym z nich był ster dziobowy, który zapewniał lepszą zwrotność podczas biegu wstecznego. Było również kilka zastrzeżeń, głównie do tego, iż okręt posiadał skraplacze powyżej linii wodnej okrętu. Z tego powodu musiały być napełniane pompą zęzową przed uruchomieniem pompy cyrkulacyjnej i otwarciem zaworów wlotowych i wylotowych. Prędkość wsteczna wynosiła tylko pięć węzłów, a nawet to nie mogło zostać osiągnięte bez uprzedniego ostrzeżenia maszynowni. Podobnie jak w HMS "VIPER" nie mozna było manewrować za pomocą maszyn, gdyż silniki biegu wstecznego znajdowały się na wewnętrznych wałach. Biorąc pod uwagę projekt konstrukcyjny HMS "VELOX" miał taki sam ogólny układ maszyn jako HMS "VIPER", z trzema kominami, z których środkowy miał większą średnicę.
Uzbrojenie
Okręt miał uzbrojenie identyczne jak niszczyciele 30-węzłowe. Był uzbrojony w 1 działo 76 mm (3 in) 12-funtowe (12 pdr) 12 cwt QF, 5 dział 57 mm (2,24 in) 6-funtowe (6 pdr) 8 cwt QF i 2 wyrzutnie torped 450 mm (17,72 in). Działo 12-funtowe znajdowało się na odsłoniętym stanowisku w części dziobowej. Dwa stanowiska szybkostrzelnych dział 6-funtowych znajdowały się zaraz za stanowiskiem dowodzenia, dwa kolejne na burtach na śródokręciu natomiast ostatnie z nich na rufie. Zarówno działo 12-funtowe jak i działa 6-funtowe były wyposażone w osłony przeciwodłamkowe, jednak mogły być one demontowane i często na zdjęciach nie są one uwidocznione.
Okręt były wyposażony w dwie wyrzutnie torped umieszczone na obrotowych pojedynczych stanowiskach. Wyrzutnie torped w nomenklaturze brytyjskiej określane jako 18-calowe w rzeczywistości miały 17,72 cala, co dawało w przeliczeniu 450 mm.
Napęd
Główną różnicę w porównaniu do niszczycieli 30-węzłowych, podobnie jak w HMS "VIPER", stanowił napęd, składający się z czterech turbin parowych, poruszających bezpośrednio cztery wały napędowe. Ich łączna moc wynosiła 8000 ihp. Parę do turbin dostarczały cztery kotły wodnorurkowe typu Yarrow z wymuszonym obiegiem wody, umieszczone w dwóch kotłowniach, pomiędzy którymi znajdowała się maszynownia. Spaliny z kotłowni odprowadzane były przez trzy kominy, z których środkowy odprowadzał spaliny z dwóch kotłów, dlatego był nieco szczerszy. Na każdym z wałów napędowych znajdowały się po dwie śruby (podobnie jak na HMS "VIPER") o małej średnicy, aby pochłaniać moc przy wysokich obrotach turbiny bez kawitacji.
Główną różnicą pomiędzy tym okrętem, a wcześniejszym HMS "VIPER" było zastosowanie dodatkowo obok turbin maszyn parowych potrójnego rozprężania, napędzających wewnętrzne wały napędowe. Miały one pracować podczas pływania z niskimi prędkościami i do tyłu. Wały wewnętrzne były dodatkowo napędzane przez dwie maszyny parowe potrójnego rozprężania o mocy 150 ihp każda. Były one używane przy prędkości nie przekraczającej 13 węzłów, powyżej tej wartości były odstawiane i napęd przejmowały turbiny parowe. Taki układ siłowni zapewniał jednostce stałą prędkość 27 węzłów i chwilową przekraczającą 30 węzłów. Podczas pierwszej próby morskiej, 25 lipca 1902 r. okręt osiągnął prędkość maksymalną 33,127 węzła. Późniejsze próby wykazały, iż okręt osiągnął 34,5 węzła przy wyporności lekkiej. Przy wyporności pełnej okręt osiągnął maksymalną prędkość 27,249 węzła i średnią 27,142 węzła. Zużycie paliwa było znacznie wyższe niż oczekiwano,było o 80% wyższe niż u tradycyjnych niszczycieli 30-węzłowych.
Doświadczenia z wcześniejszymi niszczycielami pokazały, że prędkości osiągnięte w próbach morskich przy wyporności lekkiej, z niepełnym obciążeniem paliwem, nie były reprezentatywne dla prędkości osiąganych w trakcie normalnej służby. Admiralicja nakazała więc, że próby powinny być przeprowadzane na w pełni obciążonych paliwem okrętach. HMS "VELOX" był pierwszym niszczycielem, którego dotyczy ta polityka, co spowodowało, że Parsons obniżył gwarantowaną prędkość do 27 węzłów. W 1907 r. na HMS "VELOX" wymieniono dwa tradycyjne silniki tłokowe prędkości krążowniczej na specjalne turbiny marszowe niskiego ciśnienia, zastosowane po raz pierwszy na niszczycielu serii "RIVER", HMS "EDEN".
Służba
| 10.04.1901 | Rozpoczęcie budowy okrętu w stoczni Hawthorn Leslie and Company's Hebburn, Tyneside, jako prywatna inwestycja firmy Parsons Marine Steam Turbine Company pod nazwą "PYTHON". |
| 11.02.1902 | Wodowanie okrętu. |
| 05.1902 | Zakupienie okrętu przez Royal Navy. Jednocześnie zmieniono nazwę na HMS "VELOX". |
| 02.1904 | Zakończenie budowy okrętu. Okręt początkowo wykorzystywano głównie do testów napędu. |
| 07.1905 | Okręt znajdował się w rezerwie w Portsmouth, z załogą szkieletową. |
| 1907 | Okręt przeszedł modernizację, zamontowano na nim dwie turbiny krążownicze. |
| 10.01.1908 | Okręt opuścił Portsmouth i udał się na trzygodzinny test prędkości, po którym wrócił do Devonport. |
| 05.1909 | Okręt mijał Lands End podczas złej pogody, kiedy w wyniku silnego falowania i dużych przechyłów okręt stracił zasilanie wodą w skraplaczach. W wyniku tego okręt momentalnie stracił zasilanie, co w pobliżu brzegu i przy burzliwej pogodzie było bardzo niebezpieczne. Udało się ostatecznie przywrócić zasilanie, jednak aby uniknąć podobnych sytuacji zdecydowano o wycofanie okrętu ze składu zwykłych, patrolowych flotylli. |
| 09.1909 | Okręt po letnich manewrach został przydzielony jako tender do ośrodka szkoleniowego HMS "Vernon", był używany do testów z urządzeniami radiowymi. Pozostawał w tym przydziale aż do początku wojny. |
| 30.08.1912 | Dokonano klasyfikacji niszczycieli. HMS "VELOX" jako trzykominowy został zakwalifikowany do typu "C". Od 30 września 1913 r. na okrętach tego typu malowano literę "C" na kadłubie oraz na jednym z kominów. |
| 01.1915 | Okręt został przydzielony do lokalnej flotylli patrolowej w Portsmouth. Od 6 grudnia 1914 r. okręt nosił numer "P45", natomiast od 1 września 1915 r. numer "D71". |
| 25.10.1915 | Okręt znajdował się na patrolu wraz z niszczycielem HMS "CONFLICT", kiedy ponownie wystąpił problem ze skraplaczami na HMS "VELOX". Okręt był zmuszony poszukać spokojniejszej wody nieopodal Isle of Wight. Nieopodal latarniowca Nab niszczyciel wszedł na minę postawioną przez niemiecki okręt podwodny "UC-5". Wybuch zabił 4 członków załogi i bardzo poważnie uszkodził okręt. Próby odholowania okrętu okazały się nieskuteczne i niszczyciel ostatecznie zatonął. |
Znani dowódcy (przydziały)
| 08.02.1904 - ? | Lieutenant & Commander Albert E. Acheson |
| 28.05.1906 - ? | Lieutenant & Commander Vaughan A. E. Hanning-Lee |
| 19.11.1907 - 21.05.1909 | Lieutenant & Commander Cyril Callaghan |
| 21.05.1909 - 08.02.1910 | Lieutenant & Commander Robert F. Veasey |
| 08.02.1910 - 24.03.1911 | Lieutenant & Commander Charles G. C. Sumner |
| 24.03.1911 - 21.10.1912 | Lieutenant & Commander Cyril P. Franklin |
| 21.10.1912 - 09.03.1914 | Lieutenant & Commander John P. Gibbs |
| 09.03.1914 - 06.1914 (?) | Lieutenant & Commander (T) Ernest E. Lowe |
| 29.07.1914 - 07.1915 (?) | Lieutenant in Command (G) Charles D. Burney |
| 13.03.1915 - 23.03.1915 | Lieutenant in Command Frederick A. Richardson (tymczasowo) |
| 15.07.1915 - 25.10.1915 | Lieutenant R.N.R. in Command Frank Pattinson (stracił okręt) |
Źródła:
- Chesneau, Roger; Kolesnik, Eugene M., eds. (1979). Conway's All the World's Fighting Ships 1860–1905. Greenwich: Conway Maritime Press.
- Norman Friedman (2009). British Destroyer - From Earliest Days to the Second World War. Seaforth Publishing
- Эдгар Дж.Марч. Британские эсминцы. История эволюции. 1892—1953. Часть 1. — "Галея Принт", 2012
- Wikipedia oraz inne strony internetowe.