Okręty typu "TOPAZE" (z racji nadawania nazw nawiązujących do kamieni szlachetnych, ten typ był również określany jako "GEM") były ostatnimi i największymi krążownikami III klasy zbudowanymi dla Royal Navy. Generalnie były podobne do poprzedników, jednak niosły więcej dział, były szybsze, miały bardziej przemyślane opancerzenie i znacznie poprawioną dzielność morską.
| Kraj: Wielka Brytania klasa: krążownik pancernopokładowy |
Specyfikacja
| Nazwa okrętu | Stocznia | Położenie stępki | Wodowanie | Ukończenie budowy | Los okrętu |
| AMETHYST | Armstrong, Elswick | 07.01.1903 | 05.11.1903 | 17.03.1905 | Sprzedany w 1920 r. |
| DIAMOND | Laird, Birkenhead | 24.03.1903 | 06.01.1904 | ?.01.1905 | Sprzedany w 1921 r. |
| SAPPHIRE | Palmer, Jarrow | 30.03.1903 | 17.03.1904 | 07.02.1905 | Sprzedany w 1921 r. |
| TOPAZE | Laird, Birkenhead | 14.08.1902 | 23.07.1903 | ?.11.1904 | Sprzedany w 1921 r. |
Dane taktyczno-techniczne
Wymiary:
| Wyporność pełna | 3000 t. |
| Długość całkowita | 113,92 m (373 ft 9 in) |
| Długość między pionami | 109,73 m (360 ft 0 in) |
| Szerokość | 12,19 m (40 ft 0 in) |
| Zanurzenie średnie | 4,42 m (14 ft 6 in) |
Napęd:
| Maszyny | Dwie 4-cylindrowe maszyny parowe typu TE ("AMETHYST": turbiny Parsonsa, 3 śruby); 10 kotłów wodnorurkowych różnych producentów, 2 śruby |
| Moc indykowana | w trybie forsownym: 9800 ihp ("AMETHYST": 12 000 shp) |
| Prędkość projektowana | w trybie forsownym: 21,75 węzła ("AMETHYST": 22,5 węzła) |
| Paliwo | 750 t. węgla |
| Zasięg | 7000 mil morskich przy prędkości 10 węzłów ("AMETHYST": 5500 mil morskich przy prędkości 10 węzłów) 2000 mil morskich przy prędkości 20 węzłów ("AMETHYST": 3000 mil morskich przy prędkości 20 węzłów) |
Opancerzenie:
| Pokład | 19 mm - 51 mm (¾ in - 2 in) |
| Osłony dział | 25 mm (1 in) |
| Stanowisko dowodzenia | 76 mm (3 in) |
Uzbrojenie:
| Początkowe | 12 dział 102 mm (4 in) 25-funtowych (25 pdr) QF; 8 dział 47 mm (1,85 in) 3-funtowych (3 pdr) QF; 4 karabiny maszynowe; 2 wyrzutnie torped 457 mm (18 in) |
Ludzie:
| Załoga | 296 oficerów i marynarzy |
Projekt
Przez kilka lat trwały dyskusje o następcy poprzedniego typu "PELORUS", zanim Admiralicja zdecydowała się na nowy projekt w 1901 roku, który był znacznie większy i szybszy niż poprzednie krążowniki III klasy. Krążowniki typu "GEM" zostały zamówione w ramach Programu Rozbudowy Floty 1902/03 ("TOPAZE" i "AMETHYST") oraz Programu Rozbudowy Floty 1903/04 (pozostała dwójka). Dodatkowo zamówiono jeszcze cztery jednostki, jednak ich budowa została anulowana, zanim jeszcze położono stępki.
Konstrukcja
Kadłub
Wyporność pełna nowych okrętów wynosiła 3000 t. Długość całkowita wynosiła 113,92 m (373 ft 9 in), pomiędzy pionami 109,73 m (360 ft 0 in). Szerokość okrętów liczyła 12,19 m (40 ft 0 in). Zanurzenie średnie wynosiło 4,42 m (14 ft 6 in). Konstrukcyjnie okręty bazowały na zmodyfikowanych planach krążowników typu "PELORUS" i były do nich bardzo podobne, jednakże zdecydowano o zmianie proporcji kadłuba więc okręty te były znacznie smuklejsze od poprzedników.
Uzbrojenie
Uzbrojenie okrętów składało się z 12 dział 102 mm (4 in) 25-funtowych (25 pdr) QF, 8 dział 47 mm (1,85 in) 3-funtowych (3 pdr) QF, 4 karabinów maszynowyche i 2 wyrzutni torped 457 mm (18 in). Dwa działa 102 mm znajdowały się pojedynczo na dziobie i na rufie. Pozostałe znajdowały się na obu burtach na pokładzie górnym. Działa 3-funtowe znajdowały się również parami na śródokręciu, na pokładzie górnym. Ostatnie cztery znajdowały się pojedynczo na dziobie i na rufie. Wyrzutnie torped znajdowały sie po jednej na dziobie i na rufie.
Opancerzenie
Opancerzenie było podobnie rozplanowane jak w typie "PELORUS". Okręty były wyposażone w pokład pancerny ciągnący się przez całą długość okrętu. Na śródokręciu pokład w części płaskiej miał grubość 25 mm (1 in), w kierunku rufy i dziobu jego grubość zmniejszała się do 19 mm (¾ in). Skosy na śródokręciu miały grubość 51 mm (2 in), natomiast w kierunku dziobu i rufy zmniejszała się do 25 mm (1 in). Dodatkowo na burtach znajdowały się bunkry węglowe, które stanowiły ekwiwalent opancerzenia burtowego na obszarze maszynowni i kotłowni. Tarcze przeciwodłamkowe dla dział 4-calowych miały grubość 25 mm (1 in), co stanowiło dostępstwo wobec grubości osłon dział zastosowanych na typie "PELORUS" gdzie miały mniejszą grubość. Stanowisko dowodzenia było chronione pancerzem o grubości 76 mm (3 in).
Napęd
Trzy krążowniki tego typu zostały wyposażone w 3-cylindrowe maszyny parowe typu TE przenoszące napęd na dwie śruby. Na HMS "AMETHYST" zdecydowano się zamontować turbiny typu Parsons, pierwszy raz na jednostce większej od niszczyciela. Były one bardziej ekonomiczne przy większych prędkościach od maszyn typu TE, jednak przy mniejszych prędościach było odwrotnie. Dlatego zamontowano również turbiny krążownicze które umożliwały osiągnięcie 5500 mil morskich przy prędkości 10 węzłów w porównaniu do 7000 mil morskich u pozostałych trzech okrętów tego typu. Przy 20 węzłach przewaga turbin typu Parsons była jednak wyraźna - "AMETHYST" przy tej prędkości mógł przepłynąć 3000 mil morskich, natomiast jego bracia o 1000 mil morskich mniej. Jeżeli chodzi o kotły to na HMS "AMETHYST" zastosowano kotły firmy Yarrow, na "SAPPHIRE" firmy Reed, natomiast na pozostałej dwójce firmy Laird - Normand. Na próbach okręty te osiągnęły bez problemów 22 węzły przy mocy 10 000 ihp, "AMETHYST" natomiast 23,4 węzła przy mocy 14 200 shp.
Służba
HMS Amethyst
| 07.01.1903 | Położenie stępki pod okręt w stoczni Elswick Naval Works, Armstrong Whitworth & Co. |
| 05.11.1903 | Wodowanie okrętu. |
| 17.03.1905 | Ukończenie budowy. |
| 1905 - 1907 | Po ukończeniu budowy okręt dołączył do Atlantic Battle Squadron. |
| 1907 - 1909 | Okręt został czasowo przeniesiony do rezerwy. |
| 1909 - 1911 | Okręt po ponownym wcieleniu do służby dołączył do Atlantic Fleet. |
| 1912 - 1914 | Okręt został przydzielony do Home Fleet. |
| 1914 | W momencie rozpoczęcia I wojny światowej okręt został przydzielony do Harwich Force. Wziął udział w bitwie koło Helgolandu 28 sierpnia 1914 r. Później okręt został włączony do składu 1. Light Cruiser Squadron w składzie Grand Fleet. |
| 1915 |
Okręt przeniesiono na Morze Śródziemne. Okręt wziął udział m.in. w operacji dardanelskiej. W dniach 1 i 4 marca 1915 r. brał udział w akcji osłonowej w związku z próbami usunięcia pól minowych w Dardanelach. W czasie tej operacji wymienił ogień z tureckimi fortami. Wieczorem 4 marca zabrał na pokład rannych żołnierzy i marynarzy z grup wysadzonych na brzeg i następnego dnia odstawił do Sudanu na statek SS "BRAEMAR CASTLE". Podczas nocnych wypadów między 6 a 11 marca okręt brał udział w operacjach w Dardanelach związanych z osłoną trałowców i często brał udział w ostrzale stanowisk artylerii polowej, fortom i reflektorom. 14 marca o 04:10 został trafiony przez artylerię polową i stracił 22 zabitych członków załogi. Kolejnych 38 marynarzy zostało rannych, z których 4 zmarło później. "AMETYST"został skierowany do Tenedos w celu naprawy. 24 kwietnia 1915 roku na "AMETHYST" i bliźniaczy krążownik "SAPPHIRE" zaokrętowano żołnierzy i wyładowano je trawlerami na plaży Y na północno-zachodnim brzegu Półwyspu Gallipoli wczesnym rankiem 25 kwietnia. Krążownik wspierał brytyjskie wojska na lądzie, do 27 kwietnia, bombardując pozycje wroga. Od rana 27 kwietnia, gdy sytuacja na plaży została określona jako "desperacka", zarządzono ewakuację i zaczęli wracać żołnierze którzy przeżyli - "AMETHYST" wziął na pokład ponad 250 żołnierzy, wielu z nich zostało rannych. Przez kolejne dni krążownik nadal wspierał operacje na plażach W, Y i Z. 3 maja operując przy plaży Z okręt doświadczył ciężkiego ostrzału z brzegu i pociskach wroga dużego kalibru lądujących w pobliżu brytyjskich okrętów. W nocy z 5 maja żołnierze zostali zabrani z plaży Z w celu przeniesienia na plaże X i Y. Ostatni akt udziału krążownika w operacji dardanelskiej rozpoczął się od lądowania 18 maja, kiedy to wczesnym rankiem, w towarzystwie niszczycieli, dotarł nad Zatokę Adramytową, przybywając do zatoki Asia tuż po 05:00. Dwa zbiorniki na paliwo zostały zniszczone na brzegu w wyniku ostrzału, a o godzinie 06:45 okręt stał się obiektem ostrzału tureckiej artylerii polowej. Ametyst odpowiedział, uciszając wrogie działa, ale został trafiony - utracił jednego zabitego i czterech rannych marynarzy. Po przeprowadzeniu patroli z Brindisi w czerwcu i lipcu 1915 roku, "AMETYST" udał się do suchego doku na remont od 28 lipca do 17 sierpnia. Wrócił do Brindisi 15 września i był tam obecny 27 września, kiedy włoski pancernik "BENEDETTO BRIN" eksplodował przy bojach w zewnętrznym porcie. Łodzie z krążownika pomagały w ratowaniu ocalałych. Przez większą część jesieni 1915 r. "AMETHYST" przebywał w porcie i działał jako tymczasowa baza dla brytyjskich okrętów podwodnych wychodzących na patrol. W dniu 19 listopada krążownik udał się na Maltę, a stamtąd do Gibraltaru, przybywając tam w dniu 27 listopada 1915 r. 1 grudnia wyruszył do Portsmouth, a 11 grudnia do Barrow-in-Furness, gdzie zacumował w Devonshire Dock. Pozostał tam do 14 marca 1916 r., kiedy udał się na południe do Plymouth, a następnie do Bilbao i przybył do Gibraltaru w dniu 23 marca 1916 r.. |
| 1916 - 1919 |
Okręt został skierowany do South America Station. W drodze na miejsce pełnienia służby opuścił Gibraltar 8 maja 1916 r. W grudniu 1916 roku "AMETHYST", wspierany przez dwa krążowniki pomocnicze, HMS "MACEDONIA" i HMS "ORAMA", oraz dwa węglowce SS "MINIEH" i SS "DALEHAM", otrzymał rozkaz wyśledzenia niemieckiego raidera SMS "MÖWE". Kiedy 9 stycznia "MÖWE" zatopił "MINIEH", a nie doszło do umówionego spotkania nieszczęsnego węglowca z resztą eskadry rozpoczęto poszukiwania. Jednak po bezowocnych poszukiwaniach dywizjon wrócił do portu Bahia. Kolejna próba znalezienia "MÖWE" została podjęta 24 stycznia, kiedy do "AMETHYST" dołączył krążownik HMS "GLASGOW", ale również i ta się nie powiodłą. Kolejne patrole w celu poszukiwania niemieckich raiderów przeprowadzono również w kwietniu i maju 1917 roku. Po długim pobycie w Rio de Janeiro, "AMETHYST" opuścił port 5 kwietnia 1918 r., patrolując wybrzeże, kontrolując statki i przybywając do Montevideo 10 marca. 31 maja 1918 r. Amethyst opuścił Bahia w Brazylii, by powrócić do Devonport. W drodze do domu spotkał pancernik HMS "BRITANNIA" u wybrzeży Sierra Leone, a na pokład załadowano 295 skrzyń złota (o wartości szacowanej na milion funtów). Przybył do Devonport 25 czerwca. 1 lipca 1918 roku Amethyst opuścił Devonport i udał się do Barrow-in-Furness, gdzie przez resztę wojny przebywał w suchym doku. "AMETYST" został ponownie wcielony do służby w dniu 20 listopada 1918 r., a w drodze do Gibraltaru zatrzymał się w Lizbonie na pogrzeb prezydenta Portugalii, Sidónio Paisa, w dniu 21 grudnia. Przebieg służby z logów okrętowych za okres od marca 1915 r. do lutego 1919 r. można znaleść na stronie Naval History. |
| 10.02.1919 | Okręt został wycofany ze służby na Malcie. |
| 01.10.1920 | Okręt został sprzedany z przeznaczeniem na złom. W listopadzie podczas holowania okrętu do Milford Heaven zerwał się hol i zagrożona załoga została ewakuowana za pomocą łodzi. Kapitan okrętu pozostał jednak na nim i został z niego podjęty dopiero dwa dni później. |
Znani dowódcy (przydziały)
| 01.04.1905 - 06.05.1907 | Commander Adolphus H. Williamson | ||
| 07.05.1907 - 04.01.1909 | Commander James D. Dick | ||
| 05.01.1909 - 08.1911 | Captain Richard Webb | ||
| 18.08.1911 - 01.01.1913 | Commander Charles S. Wills (oraz jako Commander (D), 8. Destroyer Flotilla) | ||
| 01.01.1913 - 01.10.1913 | Captain Francis M. Leake (oraz jako Captain (D), 8. Destroyer Flotilla) | ||
| 10.1913 - 12.1913 | Captain Cecil F. Lambert (oraz jako Captain (D), 8. Destroyer Flotilla) | ||
| 01.12.1913 - 08.1914 | Captain Reginald Y. Tyrwhitt (oraz jako Commodore, Second Class in Command, Destroyer Flotilla) | ||
| 08.1914 - 24.10.1914 | Captain Bertram S. Thesiger | ||
| 02.01.1915 - 10.03.1916 | Captain George J. Todd | ||
| 07.03.1916 (?) - 10.1916 | Commander Edward Unwin | ||
| 10.10.1916 | Commander Patrick James Boyle | ||
| 26.08.1918 - 16.01.1919 (?) | Acting Captain Gerard C. Pigou | ||
| 05.11.1918 - 15.05.1919 | Commander Lionel J. G. Anderson (data zakończenia kadencji jest dyskusyjna, gdyż okręt został zdjęty ze służby już 10 lutego 1919 r. jednak taka data figuruje w "Anderson Service Record. The National Archives. ADM 196/44/354" | ||
HMS Diamond
| 24.03.1903 | Położenie stępki pod okręt w stoczni Cammell Laird, Birkenhead. |
| 06.01.1904 | Wodowanie okrętu. |
| 01.1905 | Ukończenie budowy. |
| 1905 - 1907 | Okręt po ukończeniu budowy został wysłany do America and West Indies Station. |
| 1907 | Okręt wrócił do Wielkiej Brytanii i został włączony do składu Atlantic Fleet. |
| 1907 - 1909 | Okręt został przydzielony do Channel Battle Squadron. |
| 1909 - 1913 | Okręt został skierowany do Nore, gdzie pełnił funkcję Senior Officers Ship, Destroyer Flotilla. |
| 1913 - 1915 | Okręt został przydzielony do 2. Fleet. W lipcu 1914 r. operował w składzie 6. Battle Squadron jednak we wrześniu dołączył do 5. Battle Squadron. W kwietniu 1915 r. dołączył do 3. Battle Squadron. |
| 1915 - 1918 | Okręt dołączono do Grand Fleet. |
| 1918 | Okręt został wysłany na Morze Śródziemne gdzie pełnił rolę nosiciela kutrów (Coastal Motor Boat Carrier). Przenosił na pokładzie sześć 40-stopowych kutrów motorowych. |
| 03.06.1919 | Okręt wrócił do Wielkiej Brytanii i został zdjęty ze służby w Chatham. |
| 09.05.1921 | Okręt został sprzedany z przeznaczeniem na złom. |
Znani dowódcy (przydziały)
| 03.01.1905 - 16.02.1906 | Captain Hugh H. D. Tothill (spotykana jest również data marzec 1905 r. jako rozpoczęcie i listopad 1906 r. jako zakończenie kadencji) | ||
| 10.02.1906 (?) - 02.1908 | Commander Constantine H. Hughes-Onslow | ||
| 26.02.1908 - 30.04.1909 | Commander Reginald F. Parker | ||
| 03.06.1909 - 06.1911 | Captain Godfrey M. Paine | ||
| 06.1911 - 05.1912 | Captain Wilfred Henderson | ||
| 01.05.1912 - 20.01.1913 | Captain Edward G. Lowther-Crofton (oraz jako Captain (D), 5. Destroyer Flotilla) | ||
| 08.09.1913 - 27.07.1916 | Commander Lawrence L. Dundas | ||
| 27.07.1916 - 26.12.1916 | Acting Captain The Hon. Lionel J. O. Lambart | ||
| 01.1917 - 12.07.1917 | Commander Percy Johnson | ||
| 13.07.1917 - 05.1918 | Commander Caspar B. Ballard | ||
| 03.05.1918 - 17.06.1919 | Commander Thomas B. Scott | ||
HMS Sapphire
| 30.03.1903 | Położenie stępki pod okręt w stoczni Palmers, Jarrow. |
| 17.03.1904 | Wodowanie okrętu. |
| 07.02.1905 | Ukończenie budowy. |
| 1905 - 1907 | Okręt pełnił rolę okrętu flagowego dla Rear Admiral (D) w Portland. |
| 1907 - 1909 | Okręt nadal pełnił rolę okrętu flagowego, jednak tym razem dla Captain (D) Channel Fleet. |
| 1909 - 1912 | Okręt pełnił funkcję Senior Officers Ship w 5. Destroyer Flotilla, Devonport. 2 listopada 1910 r. okręt został ponownie wcielony do służby w Devonport oraz dołączony do 2. Destroyer Flotilla. |
| 1912 - 1913 | Okręt został przeniesiony do 7. Destroyer Flotilla, Home Fleet. |
| 01.07.1913 - 1914 | Okręt dołączył do 2. Fleet |
| 1914 - 1915 |
Okręt został przeniesiony do Grand Fleet. Okręt został oddany do służby 2 lipca 1914 r. w Chatham Dock w hrabstwie Kent, potem wyruszył do Kethole Reach, w ujściu rzeki Medway. 16 lipca Sapphire wypłynął z Sheerness Docks, Kent, do Spithead, Hampshire, gdzie wziął udział w Royal Fleet Review w dniu 20 lipca. Szczegółowy przebieg służby z dzienników okrętowych za okres od lipca 1914 r. do grudnia 1918 r. znajduje się na stronie Naval History. |
| 1915 - 1916 | Okręt wysłano na Morze Śródziemne. |
| 1916 - 1919 | Zmiana przydziału okrętu na East Indies Station. |
| 20.04.1919 | Okręt po powrocie do Wielkiej Brytanii został zdjęty ze służby w Sheerness. |
| 1920 | Okręt sprzedano z przeznaczeniem na złom. |
Znani dowódcy (przydziały)
| 03.01.1905 - 01.01.1907 | Captain Cecil F. Lambert (oraz jako Captain (D) od 30 czerwca 1905 r.) | ||
| 01.01.1907 - 05.01.1909 | Captain Walter H. Cowan (oraz w dowództwie flotylli niszczycieli Channel Fleet) | ||
| 05.01.1909 - 08.02.1910 | Captain Edwyn S. Alexander-Sinclair (oraz jako Captain (D), 2. Destroyer Flotilla) | ||
| 08.02.1910 - 12.1910 | Captain Herbert E. Holmes-à-Court | ||
| 20.12.1910 - 20.12.1912 | Captain Noel Grant (oraz w dowództwie 5. Destroyer Flotilla, potem od lipca 1912 r. 7. Destroyer Flotilla) | ||
| 19.12.1912 (?) - 01.07.1913 | Captain Francis G. St. John (oraz w dowództwie 7. Destroyer Flotilla) | ||
| 01.07.1913 - 29.08.1913 | Captain Francis C. Brown (spotyka się również datę wrzesień 1913 r. jako zakończenie kadencji) | ||
| 02.07.1914 - 29.10.1914 | Captain Hugh G. C. Somerville (tymczasowo) | ||
| 29.10.1914 - 05.09.1916 | Captain Peter W. E. Hill (inwalidztwo) | ||
| 09.09.1916 - 11.11.1917 | Captain Laurence R. Oliphant | ||
| 11.11.1917 - 15.03.1919 | Captain William F. Sells | ||
HMS Topaze
| 14.08.1902 | Położenie stępki pod okręt w stoczni Cammell Laird, Birkenhead. |
| 23.07.1903 | Wodowanie okrętu. |
| 11.1904 | Ukończenie budowy. |
| 1904 - 1907 | Okręt dołączył do Channel Battle Squadron. |
| 1907 - 1909 | Okręt został przeniesiony czasowo do rezerwy. |
| 1909 - 1912 | Okręt został przydzielony jako Senior Officers Ship do 4. Destroyer Flotilla, Portsmouth, a potem do 6. Destroyer Flotilla. |
| 1913 | Okręt dołączył do 2. Fleet. |
| 1914 - 1915 | Okręt włączono w skład Channel Fleet. Okręt służył w składzie 7. Destroyer Flotilla. |
| 1915 - 1917 | Okręt wysłano na Morze Śródziemne. |
| 1917 - 1918 | Okręt pełnił służbę na Morzu Czerwonym. |
| 07.10.1919 |
Okręt po powrocie do Wielkiej Brytanii został zdjęty ze służby w Portsmouth. Szczegółowy przebieg służby z dzienników okrętowych za okres od marca 1914 r. do października 1919 r. znajduje się na stronie Naval History. |
| 22.09.1921 | Okręt został sprzedany z przeznaczeniem na złom. |
Znani dowódcy (przydziały)
| 06.12.1904 - 03.09.1906 | Captain Vivian H. G. Bernard | ||
| 03.09.1906 - 20.01.1908 | Commander Henry Blackett | ||
| 20.01.1908 - 26.11.1908 | Captain Lewis Bayly (oraz jako Commodore, Second Class, Home Fleet dla flotylli niszczycieli) | ||
| 27.11.1908 - 27.07.1909 | Captain Edward F. B. Charlton (oraz jako Commodore, Second Class, 1. Destroyer Flotilla) | ||
| 27.07.1909 - 10.08.1909 | Commander Francis M. Leake | ||
| 10.08.1909 - 05.08.1910 | Captain Reginald Y. Tyrwhitt (oraz jako Captain (D), Portsmouth Destroyer Flotilla) | ||
| 02.08.1910 (?) - 31.07.1912 | Captain Mortimer L'E. Silver (oraz jako Captain (D), 4. Destroyer Flotilla a potem 6. Destroyer Flotilla) | ||
| 01.04.1913 - 11.04.1913 | Commander Charles J. Wintour (wypożyczony) | ||
| 14.04.1913 - 04.08.1913 | Commander George P. Leith | ||
| 31.03.1914 - 05.05.1915 | Commander William J. B. Law (?) | ||
| 05.05.1915 - 14.05.1915 | Captain Cecil H. Fox | ||
| 14.05.1914 - 16.05.1915 | Captain Francis C. Brown (oraz jako Captain (D), 7. Destroyer Flotilla) | ||
| 22.08.1916 - 04.1919 | Captain Alexander R. W. Woods | ||
| 25.04.1919 - 07.10.1919 | Commander Cuthbert D. Longstaff | ||
Źródła:
- Chesneau, Roger; Kolesnik, Eugene M., eds. (1979). Conway's All the World's Fighting Ships 1860–1905. Greenwich: Conway Maritime Press.
- Wikipedia oraz inne strony internetowe.